Polinezyjska nawigacja i projekt VAKA TAUMAKO
Wywiad przeprowadzony przez Christina Viol
Ponizszy tekst publikowany jest za uprzejmym zezwoleniem ALOHA NACHRICHTEN
Copyright by Aloha Nachrichten
CV:
Weszlam wlasnie na poklad Hokule´a. Gdy zapytalam zaloge, skad pochodzi ich wiedza o budowie lodzi, powiedzieli mi, ze sklada sie ona z wielu elementów. Pózniej czytalam artykul na ten temat i odnioslam wrazenie, iz dysponujesz pierwotna, zródlowa wiedza w tym temacie.
George:
Tak, moja wiedza pochodzi z pierwszej reki. Hokule´a zbudowal wlasciwie Kirk. Wprawdzie caly komitet zajmowal sie projektowaniem tej lodzi, jednak Kirk przeplynal caly Pacyfik i o tradycyjnej budowie lodzi wie duzo wiecej niz ktokolwiek inny. Jednakze w trakcie calego procesu budowniczowie oddalili sie od swoich zamiarów, lecz przy koncu przedsiewziecia wrócili do pierwotnych planów.
CV:
Skad pochodzi jego wiedza?
George:
Z pierwotnego zródla na Pacyfiku. W opisach nt. budowy Hokule´a zawsze natykamy sie na petroglify przedstawiajace „nozycowe” zagle. Jednak gdy dokladnie przyjrzymy sie Hokule´a, nie znajdziemy prawdziwych zagli tego typu.
CV:
Tak, raczej sa to trójkaty. Na ile wazne jest robienie zagli wedlug dawnej tradycji?
George:
A na ile wazne jest dowiedzenie sie czegos o tradycyjnej wiedzy? Chcemy równiez wiedziec jakie mozliwosci mialy te lodzie. Przede wszystkim chodzi nam wlasnie o to.
Chcialabym dowiedziec sie do czego naprawde zdolny jest „nozycowy” zagiel przymocowany do polinezyjskiego kanu. Zarówno na katamaranie, jak i na dalekomorskim statku.
Mamy teraz pierwsza i ostatnia – jedyna mozliwosc! – nauczenia sie czegos o prawdziwej budowie lodzi i zeglowaniu. Mamy do czynienia z masywnymi dalekomorskimi kanu, które zbuduja mieszkancy Taumako.
CV:
Jak dowiedzialas sie o tym?
George:
Mieszkancy wysp nosili sie z tym zamiarem od 1964 roku, gdy zbudowali swój ostatni statek. W 1993 poprosili mnie o pomoc w swoim przedsiewzieciu.
CV:
Kiedy po raz pierwszy natrafilas na te informacje w czasie twoich poszukiwan?
George:
Poszukiwania zaczelam po przeczytaniu ksiazki Davida Lewisa We the Navigators. Ksiazka ta zostala wydana w 1972 roku. Przeczytalam ja kilka lat pózniej, gdy planowalam podróz na wyspy w Archipelagu Salomona.
CV:
A jak wlasciwie nawigowali Polinezyjczycy? Fascynuje mnie fakt, ze wlasciwie znalezli wyspy na Pacyfiku orientujac sie nie tylko za pomoc gwiazd, natomiast czytali z nieba, jak z lustra. Mozesz nam wytlumaczyc, jak to funkcjonuje, poniewaz kiedys równiez dla nich musialo to byc czyms nowym?
George:
Istnieje wiele odpowiedzi na to pytanie. Jesli ci ludzie mówia o nawigacji, wtedy nie zaczynaja od nieba czy wysp, lecz od wiatru, od wietrznego kompasu. Wytlumaczyli to mnie i Davidowi Lewisowi, poniewaz fakt ten ukryli przed nim w latach 1968 / 69, gdy odwiedzil ich.
Wszystkie informacje o falowaniu wody, gwiazdach, trasach podrózy, kalendarzu rocznym, wszystko znajduje sie w zwiazku z wiatrem. Kierunek wiatru przychodzi od horyzontu. Istnieja takze nazwy tych kierunków. Znajduja sie one w równych odstepach. Nazwa kazdego segmentu miedzy poszczególnymi kierunkami pochodzi od kombinacji sasiednich kierunków. Posrodku tych osmiu kierunków znajduje sie punkt, który stanowi kombinacje obydwu kierunków znajdujacych sie po kazdej stronie.
Ich system nie ma nic wspólnego z kompasem, który zostal narzucony przez swiat zachodni. Nie ma on tez nic wspólnego z kierunkami magnetycznymi. Przede wszystkim chodzi tutaj na poczatku o pewien systematyczny koncept. Okreslone kierunki wiatru wykorzystywane sa do okreslonych gwiazd. Gdy wiatr przychodzi z odpowiedniego kierunku, wtedy wybiera sie dane trasy, a znowu te kojarzone sa z okreslonymi gwiazdami, które sa pomocne, gdy wiatr wieje z tego kierunku.
Pochodzenie wiatru wiazane jest z kobietami lub z piko (haw.: pepek). W tym momencie wnikamy rzeczywiscie w glebie kultury hawajskiej i do tego pod kazdym wzgledem.
Koncept Polinezyjczyków nie opiera sie na geograficznej sieci lub pewnej liczbie tabel zawierajacych informacje o wschodzeniu gwiazd. Nie bazuje tez na wiadomosciach pochodzacych od satelitów. Takie elementy posluzyly Nainoa Thompsonowi (Red. AN: Nainona Thompson byl glównym nawigatorem Holule´a) za podstawe stworzenia systemu nawigacji, który stworzyl dla Hokule´a, i którym pózniej poslugiwal sie.
CV:
Co on zrobil?
George:
Studiowal w planetarium Bishop Museum gwiazdy, ich okresy i katy oraz jak to wszystko przedstawia sie o róznych porach roku. Badal takze zdjecia satelitarne, informacje pilotów z tabel i ksiazki, jak równiez grafiki nt. wzorców pogody na Pacyfiku. Jest to zupelnie cos innego niz ma to miejsce przy zintegrowanym systemie bez siatki geograficznej. Zupelnie inny jest tutaj takze koncept czasu i przestrzeni. Rok pózniej po tym, gdy David otrzymal Blue Water Medal, wyróznienie to dostal Malvin Crumer za stworzony przez siebie system nawigacji bez instrumentów. Równiez on badal opublikowane informacje o gwiazdach. Crumer spotkal sie jednak z pewnym problemem: W jaki sposób oplynac Cap Horn nie zblizajac sie za bardzo ani do niego, ani do Antartydy? Istnieje bowiem pewien problem zwiazany ze stopniem dlugosci, który brzmi nastepujaco: Kiedy wiemy, ze przekroczylismy go?
Stopnie szerokosci mozna latwo okreslicza pomoca gwiazd. W systemie zachodnim bardzo trudno jest okreslic jak daleko na zachód lub na wschód znajdujemy sie. Malvin poplynal wiec tak daleko na poludnie, az dotarl do lodu, podazal wzdluz niego i zwracal uwage na to jak szybko zeglowal przez wiele dni do momentu, gdy byl przekonany, ze oplynal Cap Horn. Nastepnie udal sie na pólnoc.
Wszystko mozna jakos zrobic. Zmierzam do tego, ze istnieje milion róznych sposobów nawigacji. Na przyklad Grandma Gash z Australii w wieku 65 lat wynalazla swój wlasny system nawigacji, poniewaz w jej wieku nie chcialo jej uczyc sie poslugiwania sekstansem.
Tradycyjna metoda Polinezyjczyków byla nadzwyczaj skuteczna. Obejmowala jedna trzecia czesci powierzchni Ziemi i dotyczyla tylko 3% jej ludnosci! Byla tak samo dokladna jak satelity lub dzisiejsza nawigacja. Jesli ktos chce nauczycsie tej metody, wtedy musi udac sie do jej zródla. Nie istnieje lepszy sposób na to, niz zapoznanie sie z wiedza ludzi, którzy nieprzerwanie stosuja te metode. Ludzie z Taumako nigdy nie zaprzestali praktykowania tego sposobu nawigacji. Jezeli jednak nie zbudowanoby tego kanu, aby pokazacje nowym generacjom, wtedy wiedza ta zaginelaby. Ludzie znajacy te metode maja juz okolo osiemdziesiat lat.
CV:
Podobno ktos w Rosji jest tez tym zainteresowany…
George:
Podobno tak. Ludzie ci dlugo utrzymywali w tajemnicy swoja wiedze. Dopiero niedawno, w 1993 roku, dawny biskup przeniósl sie w inne miejsce i obecny bardzo zainteresowany jest dawna wiedza. Pierwszy raz od 25 lat udzielono nam pozwolenia na przeprowadzenie badan. Przedtem z powodów politycznych po prostu nie bylo to mozliwe. Ludzie Hokule´a nigdy nie próbowali tego robic. Moze wczesniej udaloby im sie udostepnic czesc tej wiedzy, poniewaz mieli na to dosyc pieniedzy. Jednak skoncentrowani byli na czyms innym i mieli do tego dobry powód: To, co im sie udalo, bylo nadzwyczajne i niezwlocznie potrzebne. Nie byli jednak zainteresowani nauczaniem autentycznej polinezyjskiej nawigacji, metod lub wiedzy.
CV:
Z tego, co uslyszalam, zalezalo im na udowodnieniu, iz Polinezyjczycy mogli zeglowac wszedzie tam, gdzie chcieli.
George:
To juz bylo dowiedzione. Teraz chodzilo o zademonstrowanie tego.
CV:
A na czym ty skoncentrowalas sie?
George:
Chce dowiedziec sie czegos o polinezyjskich podrózach, o procesie, wiedzy, duchowym znaczeniu i doswiadczniach oraz co w tym wszystkim sie kryje. Chcialabym udokumentowac to.
CV:
Ma to duzy zwiazek z kobietami.
George:
Gdy kobiety biora w tym udzial, wtedy uwaga skoncentrowana jest równiez na nich. Naprawde zadziwil mnie fakt, gdy w 1993 roku dowiedzialam sie, iz najwiekszym gwiezdnym nawigatorem na Pacyfiku jest kobieta.
CV:
Taka jest tradycja, czy tez stalo sie tak dlatego, poniewaz w rodzinie przezyla kobieta znajaca te wiedze?
George:
Tak i tak. Nawigatorami najczesciej sa mezczyzni. Jednak cala wiedza tej kobiety pochodzi od jej ojca. zeglowala z nim ponad 17 lat. Nauczyla sie wszystkiego i wie wszystko: o budowie lodzi, kanu, o Te Puke. Gdy podczas ostatnich odwiedzin rozmawialam z jej krewnymi, dowiedzialam sie, ze istnieje jeszcze inna kobieta, która duzo zeglowala. Chodzi o jej matke. Ma ona teraz 107 lat. Wczesniej zeglowala z inna kobieta o imieniu Hoakena. Kazdy znal ja. W dotychczasowych publikacjach mówi sie tylko o mezczyznach. Otrzymujemy to, czego chcemy. Gdy chcemy dowiedziec sie czegos o kobietach, wtedy dowiadujemy sie o kobietach. Najwspanialsza rzecza jest to, ze budowa „Te Puke“ bedzie praca czeladnicza dla córki, która wszystkiego nauczyla sie od swojego ojca. Jest on obecnie jednym z najwiekszych nawigatorów i najwyzszym wodzem na Taumako.
CV:
Czy Taumako i Hawaje sa w jakis sposób spokrewnione? Czy ich jezyki sa podobne?
George:
Bardzo podobne. Na Taumako dobrze rozumiany jest jezyk hawajski. Maja one równiez podobna historie, kulture, bogów i boginie, tance, chanty i styl zycia. Bardzo róznia sie od swoich bezposrednich sasiadów z Malezji.
CV:
Taumako lezy w Polinezji czy Mikronezji?
George:
Ani tu, ani tu. Mamy tutaj do czynienia z polinezyjskimi wysiedlencami: Ludzie ciagle próbuja wcisnac wszystko w jakas forme. Chodzi tutaj tylko o pewna konstrukcje, która zaklada, ze polinezyjski trójkat obejmuje Nowa Zelandie, Hawaje i Wyspy Wielkanocne. Wielka ilosc wysp i ludzi znajduje sie w tym trójkacie. Jednak Taumako znajduje sie za bardzo na zachód. Pomimo tego nikt, kto prowadzil badania w tym rejonie, nie ma watpliwosci, iz mieszkancy Taumako sa Polinezyjczykami.
Polinezyjska kultura do dzisiaj opiera sie na przesylaniu swoich produktów miedzy wyspami. Potrzebuja do tego kanu, gdyz nie odpowiada im zachodni sposób transportu. Ludzi tych nie stacna benzyne, silniki spalinowe nie sa pewne i na wielu wyspach nie ma przystani. Dlatego tez ludzie ci byli tak odizolowani. Przez piec miesiecy nie pojawia sie zaden statek, nawet w lecie nie mozna spodziewac sie ich czesciej niz co trzy miesiace. Powodem tego jest brak miejsca do zakotwiczenia statku.
CV:
Czy z powodu swojej izolacji zachowali oni ducha aloha?
George:
To jest druga strona medalu. W zasadzie nastawieni sa na siebie samych. Równiez oni podjeli szereg decyzji sluzacych zachowaniu izolacji, poniewaz sprzeciwiaja sie temu, co stalo sie z innymi wyspami.
Ta szczególna wyspa Taumako byla zbyt stroma, aby oczyscic ja z drzew przed trzydziestu laty. W dalszym ciagu rosnie na niej jeszcze 18 róznych gatunków twardych drzew, z których mozna wykonywac kanu. Dlatego tez moga budowac18 metrowe lodzie, jak czynili to kiedys. Mieszkancy Taumako znajduja sie w bardzo rzadkiej, jesli nawet nie jedynej w swoim rodzaju pozycji na calym Pacyfiku. Dlatego tez mówie, ze jest to pierwsza i ostatnia okazja.
Dr Marianne „Mimi” George jest antropologiem i mieszka na wyspie Kaua´i, na Hawajach. Jest równiez pisarka i fotografem, która przeplynela ponad 50 tysiecy Blue Waters Miles, których wiekszosc lezy daleko poza uczeszczanymi szlakami. Mieszkala wsród tubylców Archipelagu Bismarcka. George jest szefowa i wspólzalozycielka Pacific Traditions Society, organizacji dobroczynnej zajmujacej sie projektami badawczymi i nauczajacymi. Mówi szescioma jezykami, m. in. malezyjskim.
FRAGMENTY RELACJI
dr Marianne Mimi George odnosnie PROJEKTU VAKA TAUMAKO
Projekt Vaka Taumako zakonczyl budowe drugiego (!) calkowicie autentycznego Te Puke kanu. Lodzie te nosza nazwy UakaToumoko (kanu dla taumako) i Motolele (latajace oko / poczatek). Wodowanie ma odbyc sie w polowie wrzesnia 1997 roku. Wydarzenie to obchodzone bedzie czterodniowym swietem, na które sklada sie wyscig kanu, zawody wedkarskie, calonocny taniec, spiewy, gra na bebnach, jedzenie i picie, targ rzemieslników i krótkie rejsy nowa Te Puke.
Minimalna dlugosc prawdziwej Te Puke wynosi 12 matrów. Jednak niektórzy starzy ludzie przypominaja sobie, ze kiedys budowano Te Puke o dlugosci 20 metrów. Kanu Vaka Taumako wykorzystywane beda do uczenia mlodych ludzi nawigacji bez uzycia przyrzadów. Dzieki temu beda oni mogli sluzyccalej spolecznosci.
Najtrudniejsza czescia calego projektu jest trening, poniewaz istnieje niewielu ludzi, którzy naprawde zeglowali na Te Puke. Wiedza starszych plemienia, takich jak Kaveia, który moze pokazac w jaki sposób nalezy obchodzic sie z Te Puke przy zlej pogodzie i jak zegluje sie w tradycyjny sposób, jest niezastapiona i bezcenna. Wierzmy, ze projekt Vaka Taumako przyszedl w pore, aby przekazac najwazniejsze elementy tej wiedzy. Kaveia, aby wspomniec tylko jednego ze starych mistrzów, powiedzial, ze wkrótce umrze, lecz w dalszym ciagu bedzie zyl w swoich uczniach i w kulturze zeglowania po Pacyfiku.
Uwiecznilismy nie tylko budowe tych dwóch kanu, Okolo 100 godzin filmu wideo zawiera wywiady ze starszymi plemienia i caly cykl budowy z jego poszczególnymi fazami oraz trening nowych adeptów.
We wrzesniu 1998 planujemy zorganizowanie warsztatów na Hawajach, w czasie których mieszkancy Taumako nauczac beda sztuki tradycyjnego podrózowania kanu. Poza tym zaprezentowane beda umiejetnosci z innych dziedzin: budowa polinezyjskiego kanu, nawigacja bez uzycia przyrzadów, sztuka plecenia, tradycyjna medycyna, taniec, spiew, gra na bebnach oraz szczególne badania nt. eologii i natury.
Wiecej na ten temat znajdziecie pod adresem www.vaka.org
Pierwsza podróz Hokule´a (haw.: szczesliwa gwiazda) odbyla sie w roku 1976. Prowadzila z Hawajów na Tahiti i z powrotem. Celem tej podrózy bylo pokazanie, ze mozliwe jest przebycie tej drogi za pomoca tradycyjnego kanu bez uzycia obecnych przyrzadów do nawigacji.
Po pierwszej podrózy nastapilo szesc kolejnych. Wszystkie one przyczynily sie do zebrania bogatych informacji na temat tradycyjnej polinezyjskiej migracji. Dzieki temu udokumentowane zostalo jedno z najwiekszych osiagniec ludzkosci: Odkrycie i zasiedlenie wysp, które odbylo sie na przestrzeni ponad 1000 lat i na obszarze ponad 10 milionów kilometrów kwadratowych.
Tlumaczenie: Marius Cecula